Tajemnicza wyniosła góra położona na północ od rynku Kraśnika i oddzielona od niego głębokim wąwozem do dziś przetrwała w tradycji jako Zamczysko - dawna siedziba właścicieli Kraśnika. Do dziś zachowała się jego wyraźna, choć przez czas i działalność ludzką zniekształcona forma: wyodrębniony w części płd.-wsch. - zamek górny o szczupłym zamkniętym zarysie oddzielony suchą fosą od zamku dolnego lub podzamcza o znacznie większej, wypłaszczonej powierzchni. Od wysoczyzny i następnych cypli od strony płn.-zadr. oddziela je potężny wąwóz, dzisiaj częściowo zasypany od strony zachodniej, gdzie zlokalizowano amfiteatr i zrobiono przejście od ul. Mleczarskiej poprzez ul. Festiwalową do ul. Kościuszki. Dawniej przejście do miasta było możliwe tylko poprzez most zwodzony nad fosą. 

Fosa wewnętrzna południowa. Widok od północnego-zachodu. Fot.: Z Wichrowski - XI 1994 r.

Widok od zachodu z terenu zamku dolnego na zamek górny. Fot.: Z Wichrowski - XI 1994 r.

I. Historia i stan badań

    Nigdy dotąd Zamczysko nie było przedmiotem wnikliwego opracowania nawet na podstawie źródeł pisanych. Po raz pierwszy zaistniało w literaturze na marginesie XIX-wiecznych opracowań. Od XVIII wieku była to już wyniosła góra pokryta ruinami, które dostarczały budulca na budowę domów w rozwijającym się mieście, podobnie jak coraz bardziej archaiczne i uciążliwe mury i parkany miejskie. W XIX wieku zwracało uwagę romantycznych poetów. Wspominał o nim Julian Ursyn Niemcewicz w swoich Podróżach historycznych (1858, s.86). Krótkie wzmianki pojawiały się w XIX-wiecznych pismach (W.Zieliński 1988, nr 1209). 

    W czasopiśmie Wisła w 1902 roku zamieszczono legendę o chciwym mieszczaninie, który nadaremnie szukał przez wiele lat na zamczysku ukrytych skarbów (Wisła, R.XVI, s.440). W Słowniku Geograficznym (T.I s.158 in.) zebrano przy okazji omówienia historii miasta dotychczasowy stan wiedzy o Zamczysku, podkreślając brak jakichkolwiek śladów zamku. Przedstawiono tu zarówno legendarne ujęcia sięgające XIII czy nawet XII wieku, jak też bardziej krytyczne stanowisko w oparciu o znany dokument z 1377 r. wiążący początki miasta z Gorajskimi. 

    W tym czasie Zamczysko było wykorzystywane częściowo na pola uprawne, co powodowało dalszą likwidację pozostałości murów. Strome zbocza wykorzystywali do zjazdów ułani 24 Pułku. Od czasu do czasu pojawiali się tu też szperacze, zwabieni tajemniczością miejsca. Mimo tego obiekt zachowywał przez długi okres swoją surową i naturalną formę krajobrazową, bez większych przekształceń. Wyraźne niekorzystne zmiany przyniósł okres powojenny. W latach 50. i 60. w związku z budową ulicy Oboźnej, a później zagospodarowaniem części pobliskiej doliny Wyżnicy na park miejski zaczęto pobierać ziemię od strony płn. Spowodowało to obrywanie wysokiej, regularnej dotąd skarpy. 

    Znany regionalista Michal Pękalski zwrócił uwagę na widoczną w profilu urwiska co najmniej dwufazowość zabudowy Zamczyska. W dolnych warstwach miałyby występować dębowe, spalone kłody z budowli lub umocnień, w górnych po podwyższeniu terenu jamy zasypiskowe, fragmenty cegieł i kamieni wapiennych z okresu średniowiecznego zamku. Podobnie podorywanie Zamczyska dla poszerzenia areału upraw ogrodowych spowodowało obrywanie się skarpy od strony wschodniej (od kościoła i zabudowań poklasztornych). Jednocześnie osuszano i podwyższano teren zabagnionych łąk i dawnych stawów pod Zamczyskiem, co do prowadziło w rezultacie do znacznych deniwelacji terenu i zmniejszenia ekspozycyjności dawnej niezwykle wyraźnej formy krajobrazowej Góry Zamkowej. 

    W powojennej literaturze przedmiotu Zamczysko zaistniało tylko na marginesie rozważań historyków dotyczących początków średniowiecznego miasta (K.Myśliński, 1964, s.18; 1974 s.188 in.; 1987 s.21 in., S.Paulowa, 1964, s.60), przy czym o ile w latach 60. na fali obchodów millenijnych raczej postarzano metrykę miasta i grodu do XIII czy nawet XII w., widząc nawet okruchy prawdy wprowadzone przez B.Paprockiego (195R,s.ll3 in.) w podaniu o Krystynie Gorajskim i pokonaniu przez nie go Tatarów w 1241 r. to ostatnio (S.Hoczyk, 1971 s.187 193) (K.Myśliński 1987, s.21-30), przeważa tendencja późnośredniowiecznej (nawet z pocz. XV wieku) metryki miasta i zamku, gdy Kraśnik przeszedł we władanie Tęczyńskich. Również w dwóch opracowanych studiach historyczno-urbanistycznych (T.Kubiak 1969, R.Gapski 1983) problematykę Zamczyska poruszano tylko w minimalnym zakresie. Wzmianki pojawiały się także w Katalogu Zabytków Sztuki (1961, s.25-26) i informatorach o mieście. 

    W 1970 r. przystąpiono do realizacji budowy amfiteatru. Wykorzystano w tym celu naturalne zagłębienie fosy, a całą południową nasadę Zamku Dolnego zniwelowano, zasypując fragment fosy od wschodu, by zrobić przejście do amfiteatru (obecna ulica Festiwalowa), a nasadę pld. wzgórza zamkowego po niwelacji wykorzystano na parking. W trakcie prac zniszczono prawdopodobnie duży odcinek muru obwodowego z kamienia wapiennego i prawdopodobnie fragmenty znajdujących się tu reliktów bramy wjazdowej na Zamczysko, do której prowadził trakt komunikacyjny z miasta przez most zwodzony w okolicy dzisiejszej ulicy Festiwalowej. 

Góra zamkowa - 1953

    Przeprowadzono wówczas sondażowe prace wykopaliskowe pod kierownictwem S.Hoczyk z Katedry Areheologii UMCS w Lublinie, których wstępne wyniki przed stawiono w Studiach i Materialach Lubelskich (S.Hoczyk 1971, x.187-193). Badania trwaly w dniach 13.07-24.07. 1970 r. Łącznie założono 12 wykopów na terenie Podzamcza (zamek dolny). W wykopach I i 11 szeregu A zlokalizowanego wzdłuż linii wschodniej skarpy na głębokości 50 90 cm wystąpiło gruzowisko muru z kamienia wapienne go i fragmenty cegły palcówki. W pozostałych wykopach do głębokości 170 cm oprócz niewielkich zsypisk gruzu wapiennego i cegły palcówki odkryto średniowieczne poziomy osadnicze. Istotne są uwagi autorki odnośnie zalegania w części zniszczonej przez koparkę licznych kamieni wapiennych, przypominających gruzowisko muru w wykopie I i II. W części tej występowały też szkielety ludzkie, niestety już na złożu wtórnym, przy nich zaś dosyć liczne fragmenty naczyń wczesnośredniowiecznych, węgli drzewnych i polepy. Penetracja powierzchniowa sąsiednich wzgórz w kierunku pln. i płn.-zadr. przyniosła kilkanaście fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej z IX w. Wyniki badań doprowadziły autorkę do wniosku o malej roli terenu Zamczyska we wczesnym średniowieczu, który mimo formy terenowej przypominającej układ gród-podgrodzie mógł stanowić wówczas tylko peryferie większej osady lokalizowanej przez nią na terenie dzisiejszego Starego Miasta. 

    Duża powierzchnia Podzamcza (zamku dolnego) przy nielicznych śladach zabudowy i użytkowania mogłaby wskazywać na refiguralny charakter obiektu przynajmniej do momentu zbudowania murów miejskich. Trwałe za gospodarowanie wzgórza widzi S.Hoczyk dopiero w średniowieczu, co potwierdzałoby dane ze źródeł pisanych. Stanowisko to było jednym z argumentów przesunięcia datowania zamku i lokalizacji ośrodka miejskiego na poci. XV w. (K.Myśliński 1987, s.22-30). 

    Mimo nieodwracalnych zniszczeń w tej części Zamczyska wyniki prac archeologicznych spowodowały ograniczenie prac budowlanych i pozwoliły zachować w stanie nienaruszonym pozostałą część obiektu, na której planowano między innymi wybudowanie młodzieżowe go domu kultury. Dosyć nieszczęśliwie jednak teren Zamczyska obsadzono krzewami i drzewami, przekształcając go w sposób niezbyt udany w obszar parkowo-rekreacyjny, obecnie nieregularnie zakrzewiony i zadrzewiony z fragmentami zieleni komponowanej, co przy wykorzystaniu zach. części zamku dolnego pod uprawy rolne i sadownicze (aronie, porzeczka) tworzy całość dość chaotyczną i niewłaściwie użytkowaną jak na miejsce o ogromnej wartości kulturalnej, historycznej i krajobrazowej. 

Fosa zachodnia zamczyska (część południowa), częściowo zasypana i wykorzystana na uprawy ogrodowo-sadownicze. Fot. Z. Wichrowski

    W 1983 roku Muzeum Regionalne w Kraśniku przeprowadziło na terenie Zamczyska archeologiczne badania powierzchniowe w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (Z.Wichrowski 1983). Penetracją objęto też obszary przylegające do Zamczyska. Penetrację powierzchniową powtarzano jeszcze kilkakrotnie w latach następnych (Z.Wichrowski 1994). 

Widok na górę zamkową od wschodu. Fot. Z. Wichrowski

    Już w 1983 r. zwrócono uwagę na wyraźne wyniesie nie w środkowej partii pola i związek z nim licznych kamieni wapiennych i cegieł ze śladami zaprawy wapiennej, odkładanych na pryzmę. O uwagach tych poinformowano Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie. Późniejsza penetracja miejsca przy pomocy lokalizatora metali (penetracja z oczywistych względów badawczo-konserwatorskich prowadzono tylko w obrębie warstwy humusowej z dokładną lokalizacją na mapie) przy niosła odkrycie średniowiecznego żelaznego grotu bełtu do kuszy uraz kilkunastu gwoździ i przedmiotów metalowych z okresu średniowiecznego i nowożytnego. Penetracja dookoła Zamczyska wykazała, zwłaszcza na sąsiednich cyplach od strony zach., płd.-zadr. i płn. ślady dość licznego osadnictwa z IX-XI wieku (ślady spalonych obiektów mieszkalnych, fragmenty ceramiki, 1 żelazny grot oszczepu). W kilku odkrywkach pod samym Zamczyskiem zaobserwowano w profilach różnej miąższości wczesnośredniowieczne warstwy kulturowe. W latach 1987 i 1988 Muzeum Regionalne w Kraśniku przeprowadziło archeologiczne badania wykopaliskowe na terenie Zamczyska (Z.Wichrowski 1987, 1988). 

    W sezonie 1987 założono 11 wykopów o pow. 85 m=, w tym 9 na terenie zamku górnego, dokonując krzyżowego przecięcia przez wzgórze na linii NS-WE zasadniczo wykopami o wymiarach I m x 5 m, z których część była później poszerzana oraz I wykop (9) w fosie od strony pld. i I wykop (10) na terenie zamku dolnego. W sezonie 1988 kontynuowano prace na terenie zamku górnego przy wykopie 4 i 8 oraz założono nowe wykopy badawcze, których lokalizację nasunęły wyniki ba dań poprzedniego sezonu (wykopy 12-16). Łącznie prze badano powierzchnię 70 m. 

    Koniec lat 80. przyniósł postępującą degradację płd. zach. części Zamczyska i fosy zachodniej, w związku z lokalizacją działki budowlanej nr 560 przylegającej od zachodu do fosy. Zgodę na budowę domu wyraził wstęp nie Wojewódzki Konserwator Zabytków. Właściciel działki przeprowadził niwelację terenu polegającą na rozszerzeniu działki przez zasypanie nasad fosy od ulicy Mleczarskiej i poszerzenie drogi dojazdowej do działki umożliwiającej dowóz materiałów budowlanych. Systematyczne obcinanie skarpy przy dojeździe z parkingu do ul. Mleczarskiej spowodowało odsłonięcie ostatniego fragmentu muru obwodowego broniącego od południa dostępu do Zamku, widocznego obecnie w profilu skarpy. Następnie właściciel działki Marian ł3artysiak podwyższył na całej długości fosę zachodnią o około 0,5 m, obsadził ją drzewami (orzech włoski) i wykonał trwale ogrodzenie z siatki metalowej biegnące środkiem fosy. Zachodnia część zamku dolnego stanowiąca prywatną własność przez wiele lat zajęta była pod uprawę rolną. W trakcie orki usuwano tu relikty murowanej zabudowy (kamienie wapienne, cegła palcówka, w tym posadzkowa z ciemnozieloną glazurą) i wywożono poza teren Zamczyska. W ostatnich latach teren obsadzono krzewami (czarna porzeczka, gronia), co jest konserwatorsko równie i szkodliwe, mniej chyba jednak degradujące niż w przypadku systematycznej i głębokiej orki. 

    Od 1962 r. obiekt jest wpisany do rejestru zabytków. 24.08.1992 r. WKZ w Lublinie dokonał aktualizacji wpisu Zamczyska do rejestru zabytków (A/641), a Urząd Miasta odmówił zgody na inwestowanie na w/w działce 560 oc względu na aktualizację miejscowego planu szczegółowego zagospodarowania "Śródmieścia" miasta Kraśnika.